حراجی‌های قابل توجه منیر فرمانفرماییان

کیمیاگری بازار و هندسه کیهانی نور ایرانی

تصویر ۱: منیر شاهرودی فرمانفرماییان، رعد برای ندا، ۲۰۰۹. موزاییک آینه، نقاشی پشت شیشه، گچ روی چوب. شش پنل: هر پنل ۱۱۸ × ۷۸٫۷ × ۹٫۸ اینچ؛ مجموعاً ۱۱۸ × ۴۷۲ × ۹٫۸ اینچ / هر پنل ۳۰۰ × ۲۰۰ × ۲۵ سانتیمتر؛ مجموعاً ۳۰۰ × ۱۲۰۰ × ۲۵ سانتیمتر.

نمایش در محل، چرخش شیرین: تو، من، هنر و همه چیز، گالری هنر معاصر کوئینزلند (QAGOMA)، بریزبن، استرالیا، ۲۰۱۶.

در ادامه‌ی  بررسی هنر چالش‌برانگیز مبتنی بر تصویرِ شیرین نشاط، به منیر شاهرودی فرمانفرماییان (۱۳۰۲–۱۳۹۷) می‌رسیم به اینکه آینه‌کاری‌های او صنعت‌گری ایرانی را به مقام هنر متعالی ارتقا داد. در حالی که کارهای نشاط با سیاست‌های تقابلی درگیر می‌شوند، کار منیر مرزها را درنوردید و از طریق شکوه ریاضیاتی، آیینه‌کاری را به زبانی از نور ناب تبدیل کرد. مجسمه‌های او که در «گوگنهایم، تیت مدرن»[۱] و موزه هنرهای معاصر تهران نگهداری می‌شوند، در حراجی‌ها به قیمت‌های میلیون‌دلاری دست یافته‌اند، که گواهی است بر تسلط دوگانه او بر سنت و نوآوری. این مقاله بررسی می‌کند که چگونه موفقیتِ بازار منیر، بازتابی از فلسفه هنری اوست: تکه‌تکه‌شدن به‌مثابه‌ی وحدت و میراث به‌مانند آوانگارد.[۲]

از آوانگارد نیویُرک تا احیای صنایع دستی ایرانی

کارهای درخشان فرمانفرماییان پلی است میان انتزاع مدرنیستی و سنت‌های تزیینی اسلامی، اما مسیر او به سوی شهرتی جهانی، متعارف نبود. در سال‌های تکوین هنری‌اش در نیویُرک دهه‌ی ۱۹۵۰، در میان اکسپرسیونیست‌های انتزاعی «جکسن پالِک، ویلم دی‌کونینگ»[۳] و پیشگامان پاپ‌آرت«اندی وارهُل»[۴] حرکت کرد؛ روابطی که نگاه او را به فرم‌های جسورانه و تجربه‌گری مواد تقویت کرد. با این حال، بازگشت او به ایران در سال ۱۹۵۷ و سفر سرنوشت‌سازش در سال ۱۹۷۵ به حرم شاه‌چراغ (شاه نور) در شیراز با فضای آینه‌کاری‌های خیره‌کننده‌اش بود که مسیر زندگی حرفه‌ای‌اش را تعیین کرد. در آنجا، او با «آیینه‌کاری» روبه‌رو شد، هنری مقدس که تاریخی از پدر به پسر منتقل می‌شد و آن را به شکلی جسورانه به عنوان یک فرم هنری سکولار و فمینیستی بازتعریف کرد.[۵]

موزاییک‌های آینه‌بریده‌شده‌اش بیانیه‌ای بصری شدند: شکستن و بازآرایی نور به مثابه‌ی بازتابی از کیهان‌شناسی صوفیانه، در حالی که دقت هندسی‌اش هم‌زمان به معماری ایرانی و روح مینیمالیستی هم‌عصران نیویُرکی‌اش اشاره داشت. تا دهه ۲۰۰۰، این تلفیق هنری او را از گمنامی پس از انقلاب (که در سال ۱۳۵۸ ایران را ترک کرد و تنها در سال ۱۳۸۳ بازگشت) به جایگاهی جهانی رساند و او را به یکی از پرکارترین گردآورندگانِ میراث هنری خود، حتی در مقام رادیکال‌ترین بازآفرین، بدل کرد.[۶]

تبعید و آینه‌ی شکسته: وقفه‌ای خلاقانه

«الماس چندوجهی» حرم شاه‌چراغ (باغ آینه، ۲۰۰۷) تا انقلاب ۱۳۵۷ به ستاره‌ی راهنمای هنری منیر بدل شد؛ رویدادی که جهانِ او را درهم شکست. او در خاطراتش این لحظه‌ی دگرگون‌کننده را چنین روایت می‌کند:

«فضا گویی در آتش می‌سوخت، چراغ‌ها در صدها هزار بازتاب شعله می‌کشیدند... تصور کردم درون الماسی چندوجهی ایستاده‌ام و به خورشید می‌نگرم. جهانی بود مستقل، معماری که به اجرایی بدل شده بود، همه چیز حرکت و نور سیال بود، تمامی اجسام در تلالویی بی‌نهایت شکسته و حل می‌شدند در فضا، در دعا. من محو شده بودم.»[۷]

تبعید به نیویُرک، او را با پارادوکسی تلخ مواجه ساخت: همان سنت‌هایی که جرقه‌ی نبوغش را زده بودند، اکنون از نظر جغرافیایی و مادی دست‌نیافتنی شده بودند. بدون دسترسی به استادکاران ایرانی و آینه‌های خاص اصفهان، فعالیت هنری‌اش رو به افول گذاشت. چه بسا دردناک‌تر آنکه بخش عمده‌ای از مجموعه‌ی شخصی‌اش شامل منسوجات آنتیک و نقاشی‌های پشت شیشه در آشفتگی‌های آن دوران از بین رفت یا نابود شد.[۸]

 
منیر در بازگشتش به ایران در سال ۱۳۸۳ (۲۰۰۴ میلادی)، کارگاهش را با نسل جدیدی از هنرمندان احیا کرد و با خلق هندسه‌های جسورانه و معاصر، روحی تازه در کالبد آیینه‌کاری دمید. کارهایی مانند «خورشید» (۲۰۱۱) که از این دوره‌ی خلاقانه متولد شدند، بعدها حراجی‌های هنری را به هیجان آوردند و جایگاه او را در بازار هنر تثبیت کردند. همان‌گونه که خود در کتاب «منیر شاهرودی فرمانفرماییان: هندسه‌ی کیهانی» (۲۰۱۱) تاکید کرده است: «برای من، الهام همیشه از ایران می‌آید، از تاریخ من، از کودکی‌ام، چه خوب و چه بد. من همیشه با احساس چشمانم و با قلبم پیش می‌روم و این منبع اصلی الهام من است.»(اُبریست و همکاران، ص. ۲۲)[۹]

بازگشت به وطن و میراث ماندگار: رنسانس پایانی یک هنرمند

منیر در سال‌های پایانی عمرش، با آموزش نسل جدیدی از هنرمندان، به خلق آینه‌کاری‌های پیچیده‌تر و جسورانه‌تری پرداخت. این دوره‌ی پربار که تا دهه‌ی هشتاد عمرش ادامه یافت، برخی از مشهورترین کارهایش را خلق کرد، از جمله ترکیب‌های شعاعی که بعدها به عناوین پرتکرارِ کاتالوگ‌های حراجی‌ها تبدیل شدند. بازگشت او به ایران با تقدیر نهادهای هنری همراه بود: نمایشگاه مرور کارهای «امکان بی‌نهایت» در گوگنهایم سال ۲۰۱۵ نه تنها اولین نمایشگاه انفرادی موزه‌ای او در نیویُرک پس از شصت سال از دوران اکسپرسیونیسم انتزاعی‌اش بود، بلکه او را به عنوان پلی میان سنت ایرانی و مدرنیسم جهانی معرفی کرد. دو سال بعد، تهران با افتتاح موزه‌ی منیر - اولین موزه‌ی یک هنرمند زن - میراث او را گرامی داشت و جایگاهش را به عنوان گنجینه‌ی ملی تثبیت کرد.[۱۰]

اما همان‌گونه که در سال ۲۰۱۷ به گاردین[۱۱] گفت، هنرش همچنان ریشه در سرزمین ایران داشت: «تمام الهامات من از ایران آمده... زمانی که در بیابان‌ها و کوهستان‌ها سفر می‌کردم... همه‌ی ‌آنچه دیدم و احساس کردم، امروز در هنرم بازتاب یافته است.» این پیوند عمیق با مکان توضیح می‌دهد که چرا کارهای او با وجود حضور در موزه‌های معتبری چون «متروپُلیتَن »[۱۲] و تیت مدرن - بالاترین قیمت‌ها را در بازارهایی نزدیک به مدار جغرافیای فرهنگی‌اش از جمله دبی، لندن و تهران به دست می‌آورند.[۱۳]

تصویر۲ : منیر شاهرودی فرمانفرماییان:کارهای آینه‌ای و طراحی‌ها (۲۰۰۴-۲۰۱۶)خیابان واکر ۴۸، نیویرک

۲۹ ژانویه - ۶ مارس ۲۰۲۱).

 پیروزی در حراج‌ها و میراثِ بازارِ هنر

کارهای منیر فرمانفرماییان رکوردها را درنوردیده و او را به پیشگامی بی‌همتا برای هنرمندان زنِ خاورمیانه در بازار جهانی هنر تبدیل کرده است. موزاییک‌های آینه‌ای او که تلفیقی از میراثِ ایرانی و انتزاع مدرنیستی هستند، با قیمت‌های هفت‌رقمی به فروش می‌رسند و نشان‌دهنده‌ی نفوذ پایدار او در عرصه‌ی هنر هستند. (تصویر ۱ و ۲ را ببینید.) در ادامه، برترین فروش‌های حراجی او، روندهای بازار و داستان‌های پشت پرده‌ی این مزایده‌ها را بررسی می‌کنیم.

تصویر۳ : منیر شاهرودی فرمانفرماییان، خانواده سوم، ۲۰۱۱. مجموعه‌ای از ۸ مجسمه، شیشه نقاشی‌شده معکوس، شیشه آینه‌ای و گچ. ابعاد متغیر.

۱. «خورشید»[۱۴](۲۰۱۱) – ۱,۱۰۵,۰۰۰ دلار (شامل حق خریدار)

o خانه‌ی حراج: کریستیز دبی

o تاریخ حراج: ۱۸ مارس ۲۰۱۵

o عنوان حراج: هنر مدرن و معاصر خاورمیانه (حراج ۱۲۲۷)

o شماره قطعه: ۱۵ 

o برآورد قیمت:۸۰۰,۰۰۰–۱,۲۰۰,۰۰۰ دلار

اهمیت کار:

o رکوردشکنی: در زمان فروش، رکورد گران‌ترین کارِ هنرمندِ زن زنده‌ی خاورمیانه را شکست (این رکورد پس از درگذشتش در سال ۲۰۲۲ توسط کار «بی‌عنوان (شش‌ضلعی)» با قیمت ۱.۱ میلیون دلار شکسته شد).

o احیای حرفه‌ای: اوج‌گیری بازار او پس از بازگشت به ایران در ۲۰۰۴ و احیای تولید کار آینه‌کاری بود.

ویژگی‌های کار:

o مدیوم: موزاییک آینه، نقاشی پشت شیشه، و ورق طلا/نقره روی گچ

o ابعاد: ۱۸۳ سانتی‌متر (۶ فوت) قطر

o مجموعه: بخشی از کار «هندسه‌ی کیهانی» او، با الهام از:

  ·  کیهان‌شناسی صوفیانه (بازتاب بی‌نهایت به عنوان وحدت الهی)

· نقوش معماری ایرانی (مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان)

o تاثیر بصری: ایجاد جلوه‌ای کالیدوسکوپیک که ترکیبی از دقت ریاضی و نمادگرایی معنوی است.

بستر بازار:

o تاریخچه‌ی حراج: اولین حراج اختصاصی هنر خاورمیانه‌ی کریستیز در دبی، که نشان‌دهنده‌ی بلوغ بازار منطقه‌ی خاورمیانه بوده است.

o همزمانی نمایشگاهی: مقارن با نمایشگاه مرور کارهای او در موزه نگار تهران (۲۰۱۵) که به گوگنهایم نیویُرک (۲۰۱۶–۲۰۱۵) سفر کرد.

خریدار:  یک کلکسیونر خصوصی اروپایی (بر اساس بیانیه‌ی مطبوعاتی کریستیز).[۱۵]

۲. «گوی آینه‌ای»[۱۶](۱۹۷۷) – ۶۶۲٬۵۰۰ پوند (~۸۷۴٬۰۰۰ دلار)

اطلاعات کلیدی:

o         خانه‌ی حراج:  بونهامز لندن (۲۰ اکتبر ۲۰۱۵)

o        کمیابی:

     o     یکی از معدود کارهای سالم باقی‌مانده از دوران اولیه‌ی فعالیت هنری اوست.

         o بیشتر کارهای این دوره پس از تبعید ۱۹۷۹ او از بین رفتند یا نابود شدند.

سابقه‌ی مالکیت:

         o در دهه‌ی ۱۹۷۰ در نیویُرک به نمایش گذاشته شد.

        o   مرتبط با همکاری‌های او با اندی وارهُل (همانطور که در کتاب خاطرات «باغ آینه» مستند شده است).

رقابت در حراج:

o        رقابت شدید بین موسسات خاورمیانه‌ای و کلکسیونرهای خصوصی.

o          قیمت نهایی ۳۰٪ بالاتر از برآورد اولیه (برآورد: ۴۰۰٬۰۰۰–۶۰۰٬۰۰۰ پوند).[۱۷]

۳.  مجموعه‌ی «بی‌عنوان (شش‌ضلعی)» [۱۸] - برترین فروش‌ها (۲۰۱۹-۲۰۲۲)
برترین فروش: ۵۸۰,۰۰۰ دلار (۴۵۰,۰۰۰ پوند)

o        خانه‌ی حراج:  ساتبیز لندن

o        تاریخ حراج:  ۲۳ اکتبر ۲۰۱۹

o         عنوان حراج:  هنر مدرن و معاصر خاورمیانه

o        شماره قطعه: ۱۸

جزییات کار:

o         موزاییک آینه‌ای شش‌ضلعی (قطر ۱۲۰ سانتی‌متر) از مجموعه کارهای ۲۰۱۴

o         سابقه‌ی مالکیت: نمایشگاه گالری خط سوم (دبی، ۲۰۱۵)

جذابیت بازار:

o         تقاضای معماری: بخشی از مجموعه‌ی معماری «زاها حدید» (تایید شده در «مجله‌ی وال پیپر»، ۲۰۲۰)[۱۹]

o         کلکسیونر تکنولوژی: گزارش‌ها حاکی از خرید توسط مدیر سابق «گوگل» برای منزل طراحی‌شده توسط «گَری»[۲۰] در لس‌آنجلس است.(آرت نیوز،۲۰۲۰)

دیگر فروش‌های قابل توجه:

o        کریستیز دبی (۲۰۲۰): ۳۲۰,۰۰۰ دلار (شش‌ضلعی کوچکتر، ۸۰ سانتی‌متر)

o         فیلیپس دبی (۲۰۲۲): ۱.۱ میلیون دلار (شکست رکورد در این مجموعه پس از درگذشتش).[۲۱]

۴. «خانواده‌ی سوم»[۲۲] (۲۰۰۸) – ۴۵۰,۰۰۰ دلار (قیمت چکش: ۳۷۵,۰۰۰ دلار + ۲۰٪ حق خریدار)

اطلاعات حراج:

o         خانه‌ی حراج: بونهامز دبی

o         تاریخ حراج: ۱۸ مارس ۲۰۲۰

o        عنوان حراج: هنر مدرن و معاصر خاورمیانه

o         شماره قطعه: ۱۲

مشخصات کار:

o        ابعاد: ۳۰۰ × ۲۰۰ سانتی‌متر (۹.۸ × ۶.۵ فوت) - اثر دیواری یادمانی

o         مدیوم: موزاییک آینه، نقاشی پشت شیشه، گچ و فولاد

سابقه ی مالکیت:

o         نمایشگاه انفرادی منیر در گالری خط سوم دبی (۲۰۰۸))تصویر ۳ )

o         مجموعه‌ی خصوصی امارات (۲۰۰۹-۲۰۲۰)

ویژگی‌های کلیدی:

o         طراحی: طرح‌های هندسی درهم‌تنیده با خوشنویسی فارسی (اشعار رومی)

o         زمینه‌ی تاریخی: خلق شده در دوره‌ی پربار پس از بازگشت به ایران در ۲۰۰۴

o         اهمیت بازار:

o        یکی از تنها ۳ کار دیواری بزرگ‌مقیاس آینه‌ای که پس از سال ۲۰۰۰ خلق کرد.

o        افزایش قیمت پس از درگذشت: ۱۱ ماه پس از فوت هنرمند (آوریل ۲۰۱۹) به فروش رسید.

شرایط حراج:

o         برآورد اولیه: ۳۰۰,۰۰۰–۴۰۰,۰۰۰ دلار

o        رقابت: ۷ شرکت‌کننده (۳ نفر از طریق تلفن)

o         خریدار نهایی: کلکسیونر خصوصی قطری (بر اساس بیانیه‌ی بونهامز)[۲۳]

فروش‌های قابل توجه دیگر از کارهای دیگر منیر فرمانفرماییان، تایید شده از طریق آرشیو خانه‌های حراج و پایگاه‌های داده‌ی بازار هنر:

۱. «پرندگان بهشت»[۲۴](۲۰۱۳) - ۹۵۰,۰۰۰ دلار

o خانه‌ی حراج: فیلیپس دبی

o تاریخ حراج: ۱۹ نوامبر ۲۰۲۱

اهمیت اکار:

o دومین اثر گران‌قیمت او در آن زمان (پس از اثر «خورشید(«

o بخشی از مجموعه‌ی معروف «فلورای هندسی» که تلفیقی از نقوش اسلامی و فرم‌های ارگانیک است.

o خریدار: بنیاد هنری شارجه برای مجموعه‌ی دائمی خود (گزارش شده) [۲۵]

۲. «خانواده‌ی ششم»[۲۶] (۲۰۰۹) - ۶۷۰,۰۰۰ دلار

o خانه‌ی حراج: کریستیز دبی

o تاریخ حراج: ۲۰ مارس ۲۰۱۹

ویژگی‌های کلیدی:

o مجسمه‌ی دیواری آینه‌ای به عرض ۴ متر با خطوط کوفی.

o دو هفته قبل از درگذشت هنرمند و در اوج توجه بازار به فروش رسید.

o سابقه‌ی نمایش: دوسالانه‌ی ونیز (۲۰۱۵) [۲۷]

۳ .«بی‌عنوان (ستاره)»[۲۸] (۲۰۱۴) - ۵۲۰,۰۰۰ دلار

o خانه‌ی حراج: ساتبیز لندن

o تاریخ حراج:  ۲۸ اکتبر ۲۰۲۰

نکات قابل توجه:

o اولین کارِ ستاره‌شکل آینه‌ای که در حراجی عرضه شد.

o توسط یک گروه هتل‌سازی لوکس کره‌ای برای مجموعه‌شان در سئول خریداری شد. [۲۹]

۴. «الفبای کیهانی»[۳۰] (۲۰۱۲) - ۲۹۰,۰۰۰ دلار

o خانه‌ی حراج: دبی آرت اکشن (منحل شده)

o تاریخ حراج:۱۰ دسامبر ۲۰۱۶

ویژگی منحصربفرد:

o شامل حروف الفبای فارسی در قالب الگوهای فرکتال

o به مجموعه‌ی هنری مایکروسافت فروخته شد (طبق گزارش بلومبرگ) [۳۱]

تحلیل بازار هنر

۱. پیشگامی جنسیتی:منیر تنها هنرمند زن ایرانی است که کارهایش به طور مداوم بالای ۵۰۰,۰۰۰ دلار در حراجی‌ها به فروش می‌رسد.[۳۲]

۲. تاثیر خاورمیانه‌ای:۸۵٪ از خریداران اصلی کارهای او از امارات، قطر یا اروپا بوده‌اند و انگیزه‌ی اصلی آن توسعه‌ی موزه‌ها در منطقه‌ی خلیج فارس می باشد.[۳۳]

میراث منیر فرمانفرماییان: گذار از سنت به بازار جهانی هنر

میراث منیر آشکارکننده‌ی اصل بنیادینی در بازار هنر است: اصالت فرهنگی، آنگاه که به ظرافتی جهان‌شمول پیراسته شود، از مرزها فراتر می‌رود. آینه‌کارهای او که نور را به وحدتی کم‌نظیر می‌آمیزند، ازتابی از موفقیت‌های حراجی‌اش هستند؛ موفقیت‌هایی که هم محدودیت‌های پیش‌روی هنرمندان زن خاورمیانه را درهم می‌شکنند و هم الگویی برای ارزش‌گذاری میراث فرهنگی در بازار معاصر ارائه می‌دهند. اکنون که موزه‌های خلیج فارس برای تصاحب کارها او با یکدیگر رقابت می‌کنند، این پرسش باقی است: آیا تلفیق او از صناعت سنتی و منطق بازار، الهام‌بخش نسلی خواهد شد تا سنت را نه به عنوان میراثی منجمد، بلکه به مثابه‌ی نوآوریی زنده بازشناسند؟ [۳۴]

مقاله از ملیحه نوروزی / پژوهشگر مستقل هنر

منابع:
 

1. گوگنهایم، موزه تیت مدرن

2. گالری جیمز کوهان (2024)  منیر شاهرودی فرمانفرماییان: کارهای آینه‌ای و طراحی‌ها (2004-2016) [اتاق نمایش آنلاین]. (دسترسی در: 23 آوریل 2025).

3.جکسن پالک (1912 آمریکا - 1956 آمریکا)، ویلم دی کونینگ (1904 هلند - 1997 آمریکا) Jackson Pollock, Willem de Kooning

4.اندی وارهل (1928 آمریکا - 1987 آمریکا) Andy Warhol

5.آرت‌فروم. (2019) منیر شاهرودی فرمانفرماییان (1922–2019).  (دسترسی در: 24 آوریل 2025).

6.همان.

7.گاردین. (2017) ایران اولین موزه اختصاص داده شده به هنرمند زن منیر شاهرودی فرمانفرماییان را افتتاح کرد. (دسترسی در: 24 آوریل 2025).

8. آرت‌فروم. (2019) منیر شاهرودی فرمانفرماییان (1922–2019).  (دسترسی در: 24 آوریل 2025).

9.اوبرست، هانس اولریش، دامیانی ادیتوره و ترد لاین (2011) مصاحبه منیر شاهرودی فرمانفرماییان: هندسه کیهانی. بولونیا: دامیانی، ص. 22.

10.   گاردین. (2014) منیر شاهرودی فرمانفرماییان: ملکه آینه‌های ایران.  (دسترسی در: 24 آوریل 2025).

11. گاردین 

12. موزه متروپولیتن

13.دهقان، سعید کمالی (2017) 'ایران اولین موزه اختصاص داده شده به هنرمند زن منیر شاهرودی فرمانفرماییان را افتتاح کرد'، گاردین، 15 دسامبر. (دسترسی در: 23 آوریل 2025).

14. خورشید        The sun

15.کریستیز (بدون تاریخ) منیر فرمانفرماییان (ایرانی، 1924-2019)، بدون عنوان، [کاتالوگ حراج]. (دسترسی در: 24 آوریل 2025).

16. توپ آینه‌ای          Mirror Ball

17. ساتبیز (2022) توپ آینه‌ای - منیر شاهرودی فرمانفرماییان (ایرانی، 1924–2019) [کاتالوگ حراج]. هنر قرن بیستم خاورمیانه [آنلاین].  (دسترسی در: 22 آوریل 2025).

18. بدون عنوان (شش ضلعی)

19.  زاها حدید (1950 عراق - 2016 آمریکا) Zaha Hadid

20.گری خانه لس آنجلس را طراحی کرد   Gehry designed LA home

21. ساتبیز (2025) تغییراتی بر روی شش ضلعی - منیر شاهرودی فرمانفرماییان (ایرانی، 1924–2019) [کاتالوگ حراج]. ریشه‌ها [آنلاین].  (دسترسی در: 24 آوریل 2025).

22. خانواده سوم     Third Family

23.  فرمانفرماییان، منیر شاهرودی. (2008) خانواده سوم [موزاییک آینه، نقاشی پشت شیشه، گچ و فولاد]. هنر مدرن و معاصر خاورمیانه [کاتالوگ حراج]. دبی: بونامز، 18 مارس 2020، لات 12. رکورد آرشیوی دیگر آنلاین در دسترس نیست؛ رکورد حراج به طور خلاصه در Artnet ذکر شده است (Artnet، بدون تاریخ).

آرت‌نت (بدون تاریخ) منیر شاهرودی فرمانفرماییان - کارها. (دسترسی در: 23 آوریل 2025).

24. پرندگان بهشت    Birds of Paradise

25. فیلیپس (بدون تاریخ) منیر شاهرودی فرمانفرماییان (1924-2019) [پروفایل هنرمند].  (دسترسی در: 23 آوریل 2025).

26. خانواده ششم     Sixth Family

27. فرمانفرماییان، منیر شاهرودی. (2009) خانواده ششم [موزاییک آینه با خط کوفی]. فروخته شده در کریستیز دبی، هنر مدرن و معاصر خاورمیانه، 20 مارس 2019. رکورد آرشیوی در دسترس نیست؛ نتیجه حراج در پایگاه داده Artnet ذکر شده است.

آرت‌نت (بدون تاریخ) منیر شاهرودی فرمانفرماییان - نتایج حراج.  (دسترسی در: 23 آوریل 2025).

28. بدون عنوان (ستاره)      Untitled (Star)

29. ساتبیز (بدون تاریخ) نتایج جستجو برای 'منیر شاهرودی' [آرشیو حراج].  (دسترسی در: 24 آوریل 2025).

30. الفبای کیهانی       Cosmic Alphabet

31.فرمانفرماییان، منیر شاهرودی. (2012) الفبای کیهانی [موزاییک آینه با خط فارسی]. کاتالوگ حراج هنر دبی، 10 دسامبر 2016، لات [X]. خانه حراج منحل شده است؛ کاتالوگ به طور بالقوه در کتابخانه هنر دبی یا بنیاد هنر شارجه بایگانی شده است.

32. آرت‌نت (2023) عملکرد بازار هنرمندان زن ایرانی (2010–2023). در دسترس در: [اشتراک پایگاه داده قیمت آرت‌نت مورد نیاز است] (دسترسی در: 25 آوریل 2025).

 33. آرت دبی (بدون تاریخ) تاثیر بازار منیر فرمانفرماییان در خاورمیانه [نتایج جستجوی آرشیوی].  (دسترسی در: 23 آوریل 2025).

34. موزه هنر های (2023) منیر فرمانفرماییان: باغ آینه [کاتالوگ نمایشگاه]. آتلانتا: موزه هنر های.  (دسترسی در: 23 آوریل 2025).

منبع تمام تصاویر و تصویر روی جلد:

URL: منیر فرمانفرماییان