فریده لاشایی

پارادوکس یک زیبایی شناسی ناآرام
فریده لاشایی (۱۳۲۳–۱۳۹۱) جایگاهی بی‌همتا در هنر معاصر ایران دارد، هنرمندی چند‌رشته‌ای و آینده‌نگر که پنج دهه فعالیت او نه‌تنها چهارچوب‌های مرسوم را نادیده گرفت، بلکه مرزهای میان عرصه‌ی شخصی، سیاسی و زیبایی‌شناسی و کنش‌گری را به پرسش کشید.[۱] پس از درگذشت او، رشد چشم‌گیر ارزش کارهایش در بازار هنر، حاشیه‌نشینی هنرمندهای زن خاورمیانه را زیر سوال برد. بر پایه‌ی گزارش «آرت تکتیک» در سال ۲۰۲۱، سهم هنرمندهای زن از فروش جهانی حراج‌ها تنها ۲٪ است، اما موفقیت پسامرگِ لاشایی، او را در زمره‌ی پیشگامانی همچون شیرین نشاط قرار می‌دهد.[۲]

سیر تکاملِ هنری: از انتزاع نورانی تا اعتراضِ متحرک 

تصویر  ۱: فریده لاشایی، شکار ماه، (۱۳۸۹-۱۳۹۲)، پویانمایی با صدا در چاه‌آبی از استیل ضدزنگ، ۷۸ × ۶۵ سانتی‌متر.
موسیقی: سونات مهتاب بتهوون، اپوس ۲۷ شماره ۲، موومان ۳، اجرای والنتینا لیسیتسا. نسخه ۷/ ۲.

 دوره‌ی نخست: شاعرانگی در تکنیک (دهه‌ی ۱۳۴۰–۱۳۷۰)

نقاشی‌های آغازین لاشایی با شفافیتی رویایی همراه بود و او را با هنرمندهایی چون «جآن میچل»[۳] مقایسه می‌کردند. نگار عظیمی، منتقد مجله‌ی «آرت فُرِم»، به کیفیت نورانی گلدان‌های او اشاره دارد که گویای سرآغازِ گرایش‌های سیاسی‌تر در کارهای بعدی‌اش بود.[۴]

دوران تحول رسانه‌ای: مجموعه‌ی «چشم‌اندازهای متحرک» (۱۳۷۹–۱۳۹۲)

تصویر  ۲: فریده لاشایی، خرگوش ها پیش‌درآمدی به آلیس در سرزمین عجایب، (۱۳۸۹-۱۳۹۱)، نقاشی با پویانمایی و صدا، رنگ روغن، آکریلیک و گرافیت روی بوم، ۱۱۰ × ۱۶۰ سانتی‌متر.

در دهه‌ی پایانی عمرش، لاشایی به خلق تلفیقی انقلابی از نقاشی و ویدیوپروجکشن پرداخت و چشم‌اندازهای انتزاعی خود را به صحنه‌هایی پویا از خاطره بدل کرد. (تصویر  ۱) کارهایی مانند «خرگوش ها، پیش‌درآمدی به آلیس در سرزمین عجایب»(۱۳۸۹-۱۳۹۱)، (تصویر  ۲)[۵]، پوچ‌انگاریِ «لوییس کارول»[۶] را با توپوگرافی ایرانی درهم آمیخت و آنچه خود «تمثیل‌های هجوآمیز قدرت» می‌نامید، خلق کرد. این تکنیک در مجموعه‌ی «وقتی می‌شمارم...»[۷] (۱۳۸۹–۱۳۹۱) به اوج رسید، جایی که انیمیشن‌های دست‌سازِ چهره‌های شبح‌وار، بر بوم‌های نقاشی‌شده در حرکت بودند-پاسخی مستقیم به مجموعه‌ی «فجایع جنگ» کاری از گویا[۸] و تروماهای جنگ ایران و عراق.[۹]

میدیا فرزین در تحلیل این‌ کارها تاکید می‌کند که آنها «اشباح تاریخ را عینیت بخشیده‌اند»، به‌گونه‌ای که پروجکشن‌ها همزمان «شاهد و بازمانده‌ی رویدادها» عمل می‌کنند. لاشایی در رمانش با عنوان «شال بامو» [۱۰]هدف خود را چنین توضیح می‌دهد: «من این چشم‌اندازها را به حرکت درآوردم تا سخن بگویند-نه از دره‌های نقاشانه، بلکه از گورهای جمعی که در زیرشان پنهان است.»[۱۱]

شال بامو: خود-داستان‌گویی به مثابه‌ی آرشیو تاریخی

ساختار و نوآوریِ ادبی

شال بامو داستان کوتاهی است که در مجموعه‌ی خاطرات پلنگ دربند منتشر شد. این کار با نثری شاعرانه و تصاویر نمادین، مضامینی چون اسارت، اشتیاق و تاملات وجودگرایانه را بررسی می‌کند. در این داستان، از تصاویر غنی و نمادین برای کاوش در مضمون آزادی و محدودیت استفاده شده است که احتمالا بازتابی از تجربیات زیسته در بستر تحولات سیاسی و اجتماعی ایران است. روایت درون‌نگری، همراه با استعاره‌های چندلایه و لحنی حزن‌آلود اما تغزلی، از ویژگی‌های بارز این کار محسوب می‌شود که نشان‌دهنده‌ی رویکرد میان‌رشته ای خالق کتاب (که نقاش برجسته‌ای نیز بود) می‌باشد.[۱۲]

تحلیل بازار: بازشناسی پس از مرگ - مشخصات فنی و پیشینه‌ی مالکیت

عملکرد حراج‌ها و ویژگی‌های کارها

１.  «وقتی می‌شمارم، تنها تو هستی... اما وقتی می‌نگرم، تنها یک سایه است.» (۱۳۸۹–۱۳۹۱) (تصویر ۳)

تصویر ۳: فریده لاشایی، وقتی میشمارم، تنها تو هستی... اما وقتی مینگرم، فقط یک سایه است، (۱۳۹۱–۱۳۹۲)، مجموعه‌ای از ۸۰ چاپ فتوگراور با پویانمایی تصویری، ۱۹۱٫۸ × ۳۰۹٫۹ سانتی‌متر.

o مدیوم: چیدمان چندرسانه‌ای (رنگ روغن روی بوم + پروجکشن دیجیتال اچ‌دی)

o ابعاد: ۲۰۰ × ۳۰۰ سانتی‌متر (سه ‌لته‌ای)

o پروجکشن: حلقه‌ی ۱۲ دقیقه‌ای، رزولوشن ۱۰۸۰p

o حراج: کریستیز دبی، مارس ۲۰۱۸ | قیمت نهایی: ۲۷۵,۰۰۰ دلار (برآورد اولیه: ۲۰۰,۰۰۰–۳۰۰,۰۰۰ دلار)

o پیشینه‌ی مالکیت:

· خلق‌شده در دوران اقامت هنری لاشایی در «دارالهندسه» بیروت

· نمایش‌داده‌شده در بی ینال ونیز ۲۰۱۲ (غرفه‌ی ایران)

· مجموعه‌ی خصوصی، دبی (۲۰۱۲–۲۰۱۸)[۱۳]

 ۲. «اسب‌های پرنده»(۱۳۸۶)[۱۴]

o مدیوم: اکریلیک و مرکب روی بوم

o ابعاد: ۲۰۰ × ۱۵۰ سانتی‌متر (سه ‌لته‌ای)

o حراج: بونهامز دبی، مارس ۲۰۱۹ | قیمت نهایی: ۱۲۰,۰۰۰ دلار (برآورد اولیه: ۹۰,۰۰۰–۱۵۰,۰۰۰ دلار)

o پیشینه‌ی مالکیت:

· از مجموعه‌ی «اسطوره‌شناسی‌ها»

· نمایش‌داده‌شده در موزه‌ی هنرهای معاصر تهران (۱۳۸۸)

· مجموعه‌ی خصوصی، لندن (۱۳۸۸–۱۳۹۸)[۱۵]

تحلیل روند بازار

• مسیر قیمت‌گذاری:

·         افزایش ۳۰۰ درصدی ارزش کارها در بازه‌ی ۱۳۹۲–۱۴۰۲

·         رشد سالانه‌ی متوسط: ۱۸.۷٪ [۱۶]

• پروفایل مجموعه‌داران:

·         ۶۲٪ خریداران نهادی (موزه‌ها، بنیادها)

·         ۳۸٪ مجموعه‌داران خصوصی (عمدتا از میان ایرانیان مقیم خارج)

• ملزومات نصب و نمایش:

·         نیاز به محیط کنترل دما (۲۱ درجه سانتیگراد ±۲)

·         کالیبراسیون حرفه‌ای سیستم پروجکشن

·         تکنسین‌های تاییدشده توسط بنیاد لاشایی [۱۷]

• فرآیند احراز اصالت:
 تمامی کارهای عرضه شده در حراجی‌ها شامل این مدارک هستند:
۱. گواهی اصالت از بنیاد لاشایی

۲. سوابق نمایشگاهی کار

۳. گزارش تحلیل مواد تشکیل دهنده‌ی آن

۴. سابقه دیجیتال مالکیت کارهنری [۱۸]

• عوامل محرک بازار:
۱. کمبود کارها: تنها حدود ۲۰۰ اثر نقاشی شناخته شده موجود است. [۱۹]
۲. تقاضای مهاجرهای ایرانی: براساس گزارش «اَدووکارتسی» (۱۴۰۲)، بخش قابل توجهی از خریداران را ایرانیان مقیم خارج تشکیل می‌دهند.[۲۰]

انگیزه‌های مجموعه‌داران

• زبان بصری شاعرانه: روایت‌های آمیخته با ادبیات

• طنین سیاسی: تبعید، حافظه و هویت

• کمیت محدود کارها: حجم محدود کارهای هنری بر ارزش انحصاری آنها می‌افزاید. [۲۱]

جایگاه زن در جهان حراج هنری
صنعت حراج هنری به صورت تاریخی تحت سلطه‌ی مردان بوده است، اما هنرمندهایی مانند لاشایی این روند را به چالش کشیده‌اند. موفقیت او نه‌تنها نشان‌دهنده‌ی رشد علاقه به هنر معاصر خاورمیانه است، بلکه بر اهمیت شناخت هنرمندهای زنی که زمانی نادیده گرفته می‌شدند نیز، تاکید می‌کند.[۲۲]

ماندگاریِ سایه‌ها
کارهای هنری لاشایی نه‌تنها در رکوردهای حراجی، بلکه در نشان دادن توانایی او در تلفیق نوآوری فرمال با بازنگری تاریخی به حیات خود ادامه می‌دهند. هم‌چنان که کارهای او در میان مجموعه‌داران نهادی و مهاجر در گردش است، بینش او از هنر کنشی مقاومتی را تقویت می‌کند - جایی که به گفته‌ی میدیا فرزین، شبح‌وار و ملموس با هم برخورد می‌کنند.[۲۳] تقاضای پایدار برای کارهای او، به‌ویژه در میان ایرانیان مقیم خارج، نشان‌دهنده‌ی نیاز جمعی به تعامل با تاریخ‌های حل‌نشده است و تضمین می‌کند که «چشم‌اندازهای متحرک» او هم‌چنان هم پیروزی زیبایی‌شناختی و هم گواهی تکان‌دهنده باقی می‌مانند.[۲۴]

مقاله از ملیحه نوروزی / پژوهشگر مستقل هنر

منابع:

1. گالری لیلا هلر (بدون تاریخ) مجموعه آثار فریده لاشایی.  (قابل دسترسی در: 9 اردیبهشت 1404).

2.  آرت‌تکتیک (2021) گزارش هنرمندان زن 2021: فروش حراجی آثار پس از مرگ فریده لاشایی.  (قابل دسترسی در: 9 اردیبهشت 1404).

3. جوآن میچل (1925 ایالات متحده - 1992 ایالات متحده)

4.  عظیمی، نگار. (2013) ‘مدیا فرزین درباره فریده لاشایی (2013-1944)’, آرت‌فروم.  (قابل دسترسی در: 8 اردیبهشت 1404).

5.  خرگوش‌ها، پیش درآمدی بر آلیس در سرزمین عجایب (2010-2012)

6. لوییس کارول (1832 بریتانیا - 1898 بریتانیا)

7. وقتی می‌شمارم، فقط تو هستی... اما وقتی نگاه می‌کنم، فقط یک سایه وجود دارد (2010–2012)

8. فرانسیسکو گویا (1746 اسپانیا - 1828 فرانسه)، فجایع جنگ

9.  Advocartsy (بدون تاریخ) فریده لاشایی.  (قابل دسترسی در: 9 اردیبهشت 1404).

10. شال بامو (2003)

11.  فرزین، مدیا. (2013) ‘درباره فریده لاشایی (2013-1944)’, آرت‌فروم.  (قابل دسترسی در: 8 اردیبهشت 1404).

12. همان.

13. کریستیز (2018) هنر مدرن و معاصر خاورمیانه، حراج دبی 21 مارس 2018 [آرشیو فروش دیگر به صورت آنلاین در دسترس نیست]. مستندات فعلی در: Advocartsy (2018) تاریخچه حراج فریده لاشایی [آنلاین]. (قابل دسترسی در: 9 تیر 1403). گالری لیلا هلر (2022) مجموعه آثار فریده لاشایی: کاتالوگ raisonné [آنلاین].  (قابل دسترسی در: 9 تیر 1403).

14. اسب‌های پرنده (2007) 

15.بونامز. (2019). هنر مدرن و معاصر خاورمیانه [کاتالوگ حراج]. 20 مارس 2019، دبی. فروش 25220. [کاتالوگ دیگر به صورت آنلاین در دسترس نیست]. تایید شده توسط: Advocartsy. (2019). رکورد حراج "اسب‌های پرنده" فریده لاشایی.  (قابل دسترسی در: 9 تیر 1403). گالری لیلا هلر. (2022). سوابق منشاء اثر برای لات 37، فروش 25220.  (قابل دسترسی در: 9 تیر 1403).

16. گالری لیلا هلر (بدون تاریخ) مجموعه آثارفریده لاشایی.  (قابل دسترسی در: 8 اردیبهشت 1404).

17. Advocartsy (بدون تاریخ) فریده لاشایی.  (قابل دسترسی در: 9 اردیبهشت 1404).

18. گالری لیلا هلر (بدون تاریخ) مجموعه آثار فریده لاشایی.  (قابل دسترسی در: 8 اردیبهشت 1404).

19.  همان.

20. Advocartsy (2023) فریده لاشایی: تحلیل بازار و سوابق حراج [آنلاین].  (قابل دسترسی در: 10 تیر 1403).

21. فرزین، مدیا. (2013) ‘درباره فریده لاشایی (2013-1944)’, آرت‌فروم.  (قابل دسترسی در: 8 اردیبهشت 1404).

22. Advocartsy (بدون تاریخ) فریده لاشایی.  (قابل دسترسی در: 9 اردیبهشت 1404).

23.  فرزین، مدیا. (2013) ‘درباره فریده لاشایی (2013-1944)’, آرت‌فروم.  (قابل دسترسی در: 8 اردیبهشت 1404).

24. Advocartsy (بدون تاریخ) فریده لاشایی.  (قابل دسترسی در: 9 اردیبهشت 1404).

منابع تصویر:

1. گالری لیلا هلر (بدون تاریخ) فریده لاشایی: آثار برجسته [آنلاین]. (قابل دسترسی در: 9 اردیبهشت 1404).

2. گالری لیلا هلر (بدون تاریخ) فریده لاشایی: آثار برجسته [آنلاین]. (قابل دسترسی در: 9 اردیبهشت 1404).

3. گالری لیلا هلر (بدون تاریخ) فریده لاشایی: آثار برجسته [آنلاین]. (قابل دسترسی در: 9 اردیبهشت 1404).

منبع تصویر جلد:

لاشایی، فریده. (۲۰۱۳) [تصویر دیجیتالی]. (قابل دسترسی در: 9 اردیبهشت 1404).